“การออกแบบเป็นกิจกรรมของมนุษย์” สนทนาว่าด้วยการออกแบบในมุมมอง สันติ ลอรัชวี

สันติ ลอรัชวี นักออกแบบผู้มีผลงานทั้งทางด้านศิลปะ (Fine art) และงานออกแบบ (Design) ไม่ว่าจะเป็นผู้ออกแบบ โลโก้ของหอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร (BACC) หรืองานศิลปะเดี่ยวและกลุ่มอีกมากมาย ล่าสุดที่เพิ่งเกิดขึ้นคือนิทรรศการเดี่ยว MemOyoU (Memorandum of Understanding) ที่ CASE Space Revolution จัดแสดงเมื่อปลายเดือนพฤษภาคม 2564

นอกจากงานศิลปะและการออกแบบแล้วยังมีผลงานหนังสือเช่น สันติวิธีที่ ๑ (สำนักพิมพ์คัดสรรดีมาก) หรืองานแปลอย่าง พอล แรนด์ บทสนทนากับนักเรียน (สำนักพิมพ์ลายเส้น) อีกทั้งยังทำงานเกี่ยวกับการเรียนการสอนและล่าสุดยังเปิดพื้นที่ PRACTICAL school of design ที่จะมาส่งเสริมการค้นหาการเรียนรู้ด้านการออกแบบและสร้างสรรค์ ในครั้งนี้จึงได้ชวน สันติ ลอรัชวี มาสนทนาทั้งประเด็นทัศนะด้านการออกแบบและการเกิดขึ้นของ PRACTICAL school of design ว่ามีความคิดและที่มาที่ไปอย่างไรรวมถึงกลวิธีส่วนตัวที่ใช้ในการสร้างสรรค์ว่ามีกระบวนการคิดการทำอย่างไรจึงสามารถสร้างสรรค์ผลงานที่น่าสนใจออกมาหลายรูปแบบและชวนติดตามในทุก ๆ ผลงาน

สำหรับตอนนี้คิดว่า การออกแบบ มีความหมายครอบคลุมไปถึงไหนบ้าง

มันยืดหด ผมไม่ค่อยกล้าใช้คำว่า “คำจำกัดความ” เพราะถ้าเราจำกัดมันจะอยู่กับที่ เราเลยมักติดตามความเป็นไปของมันว่ามันเป็นอะไรได้บ้าง อย่างในความหมายของตอนที่เราเด็กอยู่ เราก็คิดว่ามันคือสิ่งสวยงาม หรือบางทีเราโตขึ้นมาหน่อย เราเรียนเราก็คิดว่ามันมี ความคิด (Idea) มีความแปลกใหม่หน่อย เราพยายามนิยามมันมาเรื่อย ๆ ในชีวิตที่ผ่านมา แล้วเราพบว่าถูกหมดเลยทุกข้อ เราเลยคิดว่าอยู่ที่กาลเทศะไหนว่าจะใช้นิยามแบบไหน พอเราโตขึ้นเราเลยเปิดรับทุกนิยามที่เราประสบมาเพียงแต่เราหมุนเวียนเปลี่ยนมัน ให้ความสำคัญให้น้ำหนักของนิยามตามโอกาส บางครั้งก็สวยงาม บางครั้งก็แก้ปัญหา บางครั้งก็เกี่ยวกับผู้คน ตามกาลเทศะ และอีกนิยามคือผมมองว่าการออกแบบเป็นอีกหนึ่งกิจกรรม (Activity) เป็นศักยภาพ ความสามารถแบบหนึ่งของมนุษย์ที่เราพยายามแสวงหารูปแบบบางอย่างในการที่จะบรรลุเป้าหมายบางอย่างที่เราพยายามจะตั้งเอาไว้

การออกแบบ จึงมีความสำคัญถึง เป้าหมาย (Purpose) และเมื่ออยากบรรลุ มนุษย์จึงใช้ การออกแบบ (Design) เพียงแต่บางครั้งจุดหมายมีความแตกต่างกัน พอเราทำงานมากขึ้นเราเลยต้องคอยติดตามว่าเราจะให้น้ำหนักกับนิยามไหนในแต่ละงานถึงในแต่ละกระบวนการ

งานออกแบบมีความงามอย่างเดียวได้ไหม หรือมันจะกลายเป็นงานศิลปะ

ถ้าเรามองว่า การออกแบบ คือศักยภาพบางอย่างถ้าอย่างนั้นการทำงานศิลปะก็ต้องมีศักยภาพในการทำให้เกิดความงามซึ่งนั่นคือการออกแบบ

การออกแบบไม่ใช่คู่ตรงข้ามกับศิลปะแต่เป็นทักษะแบบหนึ่งที่ศิลปินจะมีในการเข้าถึงความงามนั้น เพราะหากจะสร้างงานศิลปะให้งามความงามนั้นก็คือเป้าหมาย และจะไปถึงก็ใช้การออกแบบว่าจะใช้อะไรแบบไหนในการทำงาน การออกแบบ จึงไม่ใช่วิชาชีพแต่เป็น ทักษะ (Skill) แบบหนึ่งเป็นกิจกรรมแบบหนึ่งที่มนุษย์มีไว้ตอบสนองต่อสิ่งที่ต้องการ

เวลาทำงานศิลปะกับงานออกแบบคิดต่างกันอย่างไร

คิดไม่ต่างเลย เวลาคิดเป็นสิ่งเดียวกัน แต่งานศิลปะมีปัจจัยที่ต่างกันอยู่อย่างผู้ว่าจ้างหรือผู้ที่มาขอให้เราทำในงานออกแบบจะเปลี่ยนเป็นตัวเราเองแทนเข้าไปในปัจจัย ซึ่งทำให้เราได้คิดว่าอยากจะพูดอะไรนำเสนอแบบไหน ผู้ชมก็จะแตกต่างกันตรงที่จะจำกัดและเฉพาะนิดหนึ่ง เราก็อาจชาเลนจ์บางอย่างกับคนเหล่านั้นได้ ไม่ต้องกลัวว่าจะไม่รู้เรื่องเท่าไร งานสามารถที่จะไม่ต้องชัดเจนมาก ไม่ต้องเดินเข้าไปแล้วเคลียร์เลย เป็นตัวเราได้มากขึ้น

แต่อย่างงานศิลปะที่เป็นนิทรรศการกลุ่มที่มี แกนเนื้อหา (Theme) ก็แทบไม่ต่างจากการมีลูกค้า เพียงแต่ไม่ได้เดินมาตรวจแบบเราแบบลูกค้า แต่เราก็จะคิดว่าเขาอยากได้อะไรจากเราเพื่อรักษาภาพรวมของนิทรรศการที่เขาอยากได้ด้วยก็ต้องนับสิ่งนี้เป็นตัวแปร

กระบวนการทำงานของสันติเป็นอย่างไรบ้าง

วิธีเข้างานของผมสะเปะสะปะ เพียงแต่พอเข้ามาแล้วจะมีระเบียบอยู่ซึ่งหลัก ๆ จะมีอยู่ 4 สถานะ (State) คือ 1.การวิเคราะห์ ในที่นี้คือเราวิเคราะห์หรือคิดเพื่อจะ Input ทุกอย่างเข้าไปในหัว เช่น ถ้าเป็นงานหนังสือก็คือการอ่านหนังสือ หรืองานอื่น ๆ ก็อาจเป็นการค้นคว้า (Research) เพื่อรับเข้ามา ส่วนตัวผมเรื่องพวกนี้ค่อนข้างจะเป็นชีวิตประจำวันเกิดขึ้นจากการได้เห็นหรือหนังสือส่วนหนึ่งที่ออกแบบก็คือหนังสือที่เคยอ่านมาก่อนหน้าที่จะต้องออกแบบอยู่แล้วหลายรอบ ขั้นตอนนี้เป็นไปเพื่อให้เกิดกระบวนการคิดอะไรบางอย่างกับงาน 2.การตกตะกอนทางความคิด ขั้นตอนนี้สบายขึ้นมาหน่อยคือไม่ใช่ต้องนั่งขบคิดแต่คือการให้ปล่อยเกิดการตกตะกอนในความคิด 3.ทำให้เกิดการแสดงออกมาเป็นรูปธรรม ขั้นตอนนี้บางครั้งมักถูกคิดว่านี่คือการออกแบบเพราะมันเป็นรูปธรรมมองเห็นได้ และสุดท้าย 4.การตรวจทาน ว่าทั้งหมดเป็นสิ่งที่เราต้องการหรือเปล่า

แต่บางครั้ง 4 สถานะนี้ไม่ได้เกิดขึ้นแบบเรียงตามลำดับ ไม่จำเป็นต้องไล่จาก 1-4 แต่สามารถเกิดจากส่วนไหนก่อนแล้วสามารถสะเปะสะปะ บางทีเกิดจากอารมณ์ เกิดจากความคิด หรืออะไรลอย ๆ เข้ามาในหัวแต่พอเข้ามาแล้วมันจะเป็นระเบียบบางอย่างอยู่ในหัวซึ่งมักวนอยู่ใน 4 อย่างนี้ เป็นวงจรเหมือนน้ำวน

นักสร้างสรรค์ที่ชอบ

คนแรกที่ทำให้อยากทำงานเปรี้ยว ๆ เป็นแรงบันดาลใจที่ดีคือ เนวิลล์ โบรดี้ (Neville Brody) เป็นนักออกแบบกราฟิกที่โด่งดังในช่วงที่ผมเรียนมหาวิทยาลัย เป็นหนึ่งคนที่จุดประกายในสไตล์และความคิด ทั้งลึกในบุ๋นและมีสไตล์ คนนี้มีอิทธิพลในตอนเด็กพอสมควร พอตอนผมเริ่มสอนหนังสือก็ พอล แรนด์ (Paul Rand) เป็นคนที่ออกแบบโลโก้ IBM ผมเคารพ (Respect)ในฐานะครูเขาพยายามสอนหนังสือและเขียนหนังสือหลายเล่มที่พูดถึงความคิด (Idea) ของการออกแบบเป็นอาจารย์ที่มุ่งมั่นและผลิตความรู้

กิมย้ง กับ โกวเล้ง ทั้งสองคนเป็นเสาหลักของผมในวัยมัธยม หลัก ๆ ก็อ่านหนังสือของสองคนนี้ตั้งแต่ ม.1 อ่านซ้ำไปซ้ำมาทั้งสองคนเป็นความแตกต่างที่ลงตัวกิมย้งค้นคว้าเยอะมีความรู้แน่นทำให้สามารถสร้างเรื่องราวที่สนุกและพิสดารได้ ส่วนโกวเล้งผมคิดว่าเป็นกวีใช้ข้อมูลนิดหน่อยแล้วใช้อารมณ์ ตัวละครมีสุรา มิตรแท้ และไม่ค่อยอ้างอิงยุคสมัยเป็นไร้กาล (Timeless) สนุกมากกับสองคนนี้ ได้อ่านและตั้งคำถามกับวิญญูชน มารคืออะไร เทพคืออะไร หนังสือพวกนี้ทำให้เราเติบโตไปกับการตั้งคำถามว่า คนดีจอมปลอมเป็นอย่างไรตามท้องเรื่องนะ ซึ่งโตมาก็ทำให้เห็นว่ายุทธภพเราก็มีคนเหล่านี้เต็มไปหมด และมันก็ทำให้เรามีอุดมการณ์นิดหน่อยที่เราจะเป็นอะไรบางอย่าง

ต่อมาก็ต้องให้ทั้งคู่มาพร้อมกันคือ เฮอร์มานน์ เฮสเส (Hermann Hesse) กับ อาจารย์สดใส (สดใส ขันติวรพงศ์) เพราะผมได้แรงบันดาลใจจากเฮอร์มานน์เฮสเสจากสำนวนการแปลของอาจารย์สดใส จาก นาร์ซิสซัสกับโกลด์มุนด์, สเตปเปนวูล์ฟ, สิทธารถะ อะไรพวกนี้ทำให้ผมเติบโตได้ดีในช่วงเรียนจบและกำลังแสวงหาอะไรบางอย่างในชีวิตอ่านแล้วรู้สึกถึงตัวเองในนั้นและทำให้เราถามตัวเองกลับด้วย งานของเฮสเสก็จะมีอิทธิพลสั่นสะเทือนความคิดของเราเป็นระยะ ๆ

ริชาร์ด บาค (Richard Bach) เพราะหนังสือ โจนาทาน ลิฟวิงสตัน : นางนวล (Jonathan Livingston Seagull) ทำให้ผมทำงานศิลปะ งานส่วนตัว ผมเคยทำงานในฐานะพาณิชย์ศิลป์ที่มีคนมาบอกว่าให้ทำอะไรมีคนมาจ้าง เราก็คิดว่าเราจะทำงานของตัวเองได้ไหมแบบที่อยากทำในอาชีพนี้ขณะที่ไม่ได้เป็นศิลปิน นี่ก็เป็นคำถามสำคัญและสอดคล้องกับคำถามของนางนวลว่าภายใต้ปีกนี้จะบินท่าไหนได้บ้างนอกเหนือจากการหาปลาหรือหาอาหารอย่างเดียว เป็นหนังสือที่เป็นกำลังใจให้ผมตลอดเหมือนกัน ผมซื้อไว้เยอะมาก 20-30 เล่ม แล้วก็ให้ลูกศิษย์ที่รักทยอยให้ตอนนี้ก็ให้ไปหมดแล้ว เพราะนี่คือแรงบันดาลใจในการใช้ชีวิตก็เลยอยากส่งต่อ

ล่าสุดก็ อาจารย์ประมวล เพ็งจันทร์ อาจารย์ก็ให้มุมมองการใช้ชีวิตมุมมองเรื่องความรักกับเราตรงกับจังหวะชีวิตที่เราได้ออกแบบปกให้และได้สนทนากัน ผมชอบพูดถึงอาจารย์ประมวลว่าเหมือนต้นไม้ใหญ่ไปยืนใกล้ ๆ แล้วร่มเย็นดี ผมรู้สึกว่าเป็นต้นแบบคนหนึ่งเมื่อถ้าผมแก่ไปก็อยากให้คนที่อยู่ใกล้ ๆ ร่มเย็น รู้สึกสบาย ไม่รู้สึกร้อนรุ่ม เราอยากเป็นแบบนั้นได้ เป็นเป้าหมายที่คิดว่าจะเป็นได้ไหมจนทำให้เราคิดสโลแกนขึ้นได้ว่า “แก่ให้ดี” อะไรแบบนี้

คิดว่าแวดวงนักออกแบบในไทยกำลังเผชิญปัญหาอะไรไหม

ผมมองเป็นภาพรวมไม่ใช่ที่ตัวนักออกแบบ ผมมองเหมือนฟุตบอลว่าถ้าเรามีลีคที่ดี นักเตะเราจะดีขึ้น มีโอกาสได้เล่นกับนักเตะระดับโลก เล่นในแผนจากโค้ชที่มีมาตรฐานสูง พูดง่าย ๆ ว่าโครงสร้างพื้นฐาน (Infrastructure) นั้นสำคัญ

เราก็มีนักออกแบบที่ประสบความสำเร็จในเวทีนานาชาติ แต่คนเหล่านี้ก็เป็นกรณีที่ดิ้นรนไปเอง น้อยมากที่เกิดขึ้นจากโครงสร้างพื้นฐาน อาจเกิดจากเหตุเฉพาะการณ์บางอย่าง แต่จะทำอย่างไรให้ภาพรวมนักออกแบบมีพื้นที่มากขึ้น การทำความเข้าใจกับผู้ประกอบการ รัฐ อะไรแบบนี้เป็นภาพรวมของอุตสาหกรรม เวลาผมไปต่างประเทศแล้วเจองานออกแบบที่ดีผมกับเพื่อนสนิทจะอุทานกัน “ใครจ้างมันทำ” คือคนจ้างมันเจ๋งจริง ๆ ที่จ้างให้งานเกิดขึ้น เมื่อก่อนตอนเด็ก ๆ เราก็ชมนักออกแบบก่อน แต่สักพักก็คิดว่า “มันขายผ่านได้ไง” “เขาซื้อยังไง” หลัง ๆ พอมารู้ว่าบางทีเราก็ไม่ได้ซื้อด้วยซ้ำ เขาขอให้ทำด้วยซ้ำ ทำให้คิดว่าฝั่งผู้ว่าจ้างก็มีความสำคัญมาก ๆ เลยสำหรับการยกระดับทั้งอุตสาหกรรม รวมถึงการสนับสนุนของรัฐที่ต่อเนื่องจริงใจมากกว่าที่เป็นอยู่ คือคนทำงานของรัฐก็เหนื่อยมาตั้งแต่ระดับนโยบายแล้วเราสามารถเห็นถึงความอ่อนของงานออกแบบของรัฐได้เลยเช่นแอปพลิเคชันบางชิ้นที่ UX/UI มันห่วยขนาดไหน หรือระบบการให้ข้อมูลของศูนย์ที่ให้ข่าวสารบางครั้งจะเห็นได้เลยว่าเขาไม่ได้พึ่งพา การออกแบบ อะไรทั้งนั้น

คือภายใต้วิกฤตหน่วยงานที่สำคัญที่สุดอย่างรัฐเขาไม่ได้ให้ความสำคัญกับงานออกแบบ กลับกันเขาทำแต่สื่อโฆษณาชวนเชื่อโดยไม่ค่อยมีประโยชน์เท่าไรในภาพรวม และไม่ใช้การออกแบบให้เกิดประโยชน์เท่าไร การออกแบบมันมากกว่าหน้าตาหรือสื่อที่ทำ แต่มันบอกถึงข้อมูลสำคัญ ซึ่งมันคือเป้าหมาย ถ้า เป้าหมาย จริง ๆ ของรัฐคือให้คนอยู่รอดปลอดภัย มีสวัสดิภาพที่ดี เขาต้อง ออกแบบ สิ่งที่จะทำให้ไปถึงเป้าหมาย แต่เท่าที่เห็นเราจะเห็นได้เลยว่าเขาไม่ได้ออกแบบ หรือว่าในอีกแง่เขาอาจมีเป้าหมายอีกแบบเขาถึงออกแบบให้มันเป็นแบบนี้ นี่คือภาพรวมว่านักออกแบบไทยเป็นอย่างไร ผมคิดว่าสำคัญที่เราอยู่ในสภาพแวดล้อมแบบไหน

ในมุมส่วนตัวยังมีอะไรที่ยากสำหรับงานที่ทำอยู่บ้างหรือเปล่า

ความยากหรือง่ายผมมองว่าอยู่ที่เป้าหมายที่เปลี่ยนไปตลอด อย่างตอนนี้เราอยากทำงานให้สบายขึ้นมันเลยยาก ทำอย่างไรให้ผลลัพธ์ดีอยู่ในจังหวะที่สบายขึ้น อยากทำงานที่โอเคไม่เหนื่อยแล้วได้งานดี

ความคาดหวัง (Expectation) ทำให้เราเครียดเหมือนใช้ชีวิต เราผิดหวังจากการตั้งความหวัง บางทีเราคิดว่ามันจำเป็นแต่จริง ๆ มันอาจไม่จำเป็น เช่น ต้องให้คนยอมรับงานมาก ๆ ต้องได้รางวัลต้องมีคนพูดถึงต้องมีคนในวงอาชีพเดียวกันบอกว่ามันเจ๋ง มันดี ไม่ต้องเอาความคาดหวังแบบนี้มาเป็นปัจจัย (Factor) ในการทำงานก็ได้ ถ้าวันหนึ่งมันได้เสียงตอบรับแบบนั้นก็ดีใจได้แป๊บหนึ่งพอ

ผมว่าการลดสิ่งที่แบกไว้เหมือนเปิดเป้แล้วดูว่ามันคือก้อนหินหรือเปล่าไม่ใช่สัมภาระพอเอามันออกไปก็จะเบาขึ้นตามลำดับ ชอบคุยกับหลาย ๆ คนว่าช่วงนี้ต้องฝึกวิชาตัวเบาจะได้สบายหน่อย

PRACTICAL school of design คืออะไร

ผมสอนหนังสือตั้งแต่ปี 2540 ตอนนี้ก็ร่วม 25 ปีได้ พาร์ตเนอร์ก็เป็นอาจารย์สอนหนังสือกันหลายคน PRACTICAL school of design เกิดจากเดิมที PRACTICAL Design Studio บางคนในสตูดิโอก็สอนหนังสือกันไปด้วยเป็นกิจวัตรอยู่แล้วเราก็จัดเวิร์กช็อปกันบ่อย ไปอบรมมหาวิทยาลัยก็บ่อยครั้งมาก เป็นกิจกรรมที่พวกเรามีความสุขกัน พอสมาชิกสตูดิโอเติบโตกันไปตามลำดับเริ่มมีสไตล์ มีชีวิตที่โตมากขึ้น ตอนหลังก็แยกย้ายกันไปเปิดสตูดิโอตามรูปแบบของตัวเอง คำถามเลยถามว่าหากไม่ทำงานหาเงินรวมกันพวกเราจะรวมกันทำอะไรดี เป็นสิ่งที่เราสนใจร่วมกันคือทำเรื่องการศึกษาด้านการออกแบบ PRACTICAL school of design จึงเกิดขึ้นปลายปี ค.ศ. 2019 เริ่มจากตรงนั้น

ค.ศ.2020 มีโควิดก็ยังประชุม คุย อ่านหนังสือ ทำแบรนด์ดิงสุดท้ายสิ่งที่เราทำคือการเอาทักษะการออกแบบไปกระจายให้บุคคลทั่วไป โรงเรียนนี้ไม่ใช่เพื่อนักออกแบบอย่างเดียวเพียงแต่ริเริ่มก่อตั้งขึ้นมาโดยนักออกแบบ เราพยายามจะหาวิธีการเรียนรู้โดยมีเป้าหมายว่าคนทั่วไปสามารถเข้าถึงทักษะนี้ให้ได้มากที่สุด

ใครก็ได้ วิธีอะไรก็ได้ ไม่มีอะไรตายตัว เราเลยพยายามหาวิธีการอะไรก็ได้ ไม่ยึดติดกับรูปแบบเดิม ๆ มันจึงท้าทาย คำว่าโรงเรียนทีแรกเราก็คิดว่าเป็นคำที่ดู อนุรักษ์นิยม (Conservative) แต่ก็คิดว่าคำมันเป็นเรื่องของคำ โรงเรียนสำหรับเราคือพื้นที่เรียนรู้ร่วมกัน เราสามารถนิยามคำใหม่ได้ก็เลยตัดสินใจใช้คำว่า “School” โดยคิดว่าความรู้เป็นลักษณะแนวนอนไม่ใช่แนวตั้งลงมา โรงเรียนคือที่ที่มาถ่ายเทความรู้ซึ่งกัน เรามีกระบวนการที่เรียกว่า “Look See Do Show” มอง ทำความเข้าใจ ทำ และแสดงออกมา การเรียนไม่ใช่แค่รับเข้า (Input) แต่คือการแสดงออก (Output) ด้วย เราเลยเน้นให้ทำโดยร่วมกันหาความเป็นไปได้ไม่ใช่อะไรดีกว่าอะไร

EVERYONE, EVERY DESIGN

ภาพเปิดบทความ: วรรณวนัช บูรพาเดชะ